Sąd Najwyższy w kwestii rozpoczęcia posiadania przez przedsiębiorstwa państwowe na gruntach Skarbu Państwa wielokrotnie wypowiadał się rozstrzygając skargi kasacyjne w indywidualnych sprawach. Co do zasady przyjmował dobrą wiarę posiadacza służebności, podkreślając każdorazowo konieczność analizy okoliczności danej sprawy.

Pod naporem ilości tego rodzaju spraw, jak również mając na uwadze ich zasadniczą tożsamość w warstwie prawnej, Sąd Najwyższy doszedł ostatecznie do wniosku, iż dopuszczalne jest wydanie abstrakcyjnego rozstrzygnięcia w formie uchwały. Orzeczenie wydano w sprawie III CZP 81/18 i niedawno udostępniono jego uzasadnienie.

Teza uchwały brzmi następująco: Przedsiębiorstwo państwowe, które nabyło z mocy prawa – na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. 1991 r., Nr 2, poz. 6) – własność urządzeń przesyłowych, posadowionych na nieruchomości Skarbu Państwa, może być uznane za posiadacza w dobrej wierze służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu.

Jak zauważycie – po lekturze uzasadnienia uchwały – teza jest nieco myląca (“może być uznane”), orzeczenie bowiem jest stanowcze jeżeli chodzi o wnioski.

Sąd Najwyższy wskazał, iż w jego nowszym orzecznictwie utrwalił się pogląd, aprobujący tradycyjną koncepcję dobrej wiary, zgodnie z którą nie jest w dobrej wierze ten kto wykonuje prawo, o którym wie, że mu nie przysługuje oraz ten kto wykonuje przysługujące mu prawo bez tej świadomości, o ile przy dołożeniu należytej staranności mogły się dowiedzieć o rzeczywistym stanie prawnym.

Taka definicja nie przystaje jednak, w ocenie Sądu, do posiadania służebności i konieczne jest dokonywanie wykładni, przy odpowiednim zastosowaniu norm prawnych dotyczących nabycia prawa własności przez zasiedzenie.

W zakresie posiadania służebności przesyłu (służebności gruntowej o podobnej treści) ocena czy wejście w posiadanie nastąpiło w dobrej lub złej wierze wymaga analizy całokształtu okoliczności poprzedzających i towarzyszących uzyskaniu posiadania. Posiadacz jest w dobrej wierze, jeżeli objęcie cudzej nieruchomości w posiadanie nastąpiło w takich okolicznościach, które usprawiedliwiają jego przekonanie, że nie narusza cudzego prawa, albo gdy posiadacz przypuszcza [osobiście użyłbym sformułowania “jest przekonany”], że prawo mu przysługuje, a przekonanie to jest usprawiedliwione okolicznościami faktycznymi.

Odnosząc się konkretnie do przedmiotu pytania prawnego, czyli rozpoczęcia posiadania przez uwłaszczone na sieciach 7 stycznia 1991 r. przedsiębiorstwa państwowe, Sąd Najwyższy słusznie zauważył, iż udzielenie odpowiedzi wymaga rozważenia realiów prawno-gospodarczych z początku lat 90. XX. w. i celu dokonywanych wówczas przesunięć majątkowych.

W okresie kiedy własność urządzeń i nieruchomości przysługiwała Skarbowi Państwa, nie było potrzeby przyznawania przedsiębiorstwu państwowemu odrębnego tytułu prawnego do nieruchomości państwowej – potrzeba taka powstała dopiero z chwilą rozdzielenia praw do nieruchomości i do urządzeń.

Sąd Najwyższy podkreślił, iż celem uwłaszczenia przedsiębiorstw państwowych nie była zmiana faktycznego zakresu dysponowania mieniem przez państwowe osoby prawne lecz przekształcenie dotychczasowych relacji prawnych. Do rozdzielenia praw do gruntu i do urządzeń przesyłowych doszło w ramach regulacji ustawowej będącej elementem transformacji ustrojowej i wdrażania nowego systemu gospodarczego, w której ustawodawca pominął kwestię zapewnienia przedsiębiorcy przesyłowemu uprawnień do gruntu.

Wzmiankowane wyżej pominięcie nie było jednak celowym zabiegiem, lecz efektem kilku czynników.

Po pierwsze przepisy dotyczące przekształceń były bardzo ogólne i dotyczyły przesunięć ogromnych mas majątkowych, na skutek czego niektóre aspekty związane z samym przejściem własności pozostały bez wyraźnej regulacji.

Dodatkowo, na początku lat 90. XX w. kwestia tytułu prawnego do nieruchomości na potrzeby urządzeń przesyłowych nie była tematem żarliwych sporów przed sądami lub dyskusji prawniczych, nie dostrzegano zatem ryzyka prawnego w tym zakresie.

Sąd Najwyższy nie ma wątpliwości, iż w przypadku gdyby ustawodawca zajął się tą kwestią, przyznałby przedsiębiorstwom państwowym, mocą ustawy, prawo do dalszego korzystania ze swoich nieruchomości w dotychczas wykonywanym zakresie. Przyjęcie, iż ustawodawca zakładał, w związku z uwłaszczeniem, konieczność zawierania przez przedsiębiorstwa państwowe ze Skarbem Państwa, umów regulujących zasady korzystania z poszczególnych nieruchomości – Sąd Najwyższy ocenił jako nieracjonalne.

Sąd uznał, iż logiczną konsekwencją uwłaszczenia przedsiębiorstwa na infrastrukturze przesyłowej, poprzedzonego wieloletnim zgodnym z prawem posiadaniem, z uwzględnieniem regulacji art. 7 K.c., jest przyjęcie dobrej wiary tego przedsiębiorstwa w dacie wejścia w posiadanie służebności.

Przedsiębiorstwo takie mogło bowiem pozostawać w uzasadnionym przekonaniu, iż nie narusza prawa własności, albowiem korzysta z nieruchomości za dorozumianą (uzasadnioną całokształtem uwarunkowań faktycznych i prawnych związanych z uwłaszczeniem) zgodą jej właściciela.

Na koniec Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na cel uwłaszczenia przedsiębiorstw państwowych, jakim było kompleksowe uregulowanie praw tych przedsiębiorstw do sieci przez nie zarządzanych, tak by zapewnić im samodzielność gospodarczą oraz stworzyć podstawy dla późniejszej prywatyzacji.

Niedawno natrafiłem na ciekawe orzeczenie Sądu Najwyższego w sprawie I CSK 693/17, które, co prawda, dotyczy nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, jednak odnosi się do problemu istotnego także dla urządzeń przesyłowych. Jest nim przerwanie biegu zasiedzenia prawa własności i odpowiednio prawa służebności przesyłu.

Skracając stan faktyczny do niezbędnego minimum – w czasach szczęśliwie minionych nieruchomość osób prywatnych została zabudowana obiektami kompleksu leczniczego. Postępowanie wywłaszczeniowe, wszczęte w 1975 r. i zawieszone w 1984 r., zostało ostatecznie umorzone w roku 2007.

Właścicielka nieruchomości w 2004 r. złożyła wniosek o zawezwanie do próby ugodowej Skarbu Państwa oraz Instytutu, w przedmiocie wykupu nieruchomości, w wykonaniu roszczenia przewidzianego przepisem art. 231 § 2 K.c. W uzasadnieniu podała, iż dochodzi roszczenia o wykup, albowiem nie jest możliwy fizyczny zwrot nieruchomości zabudowanej obiektem kompleksu leczniczego. Dwa lata później właścicielka wytoczyła jednak powództwo o wydanie nieruchomości.

Instytut złożył wniosek o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie i uzyskał korzystne dla siebie orzeczenie w tym przedmiocie. Sądy oceniły, iż zawezwanie do próby ugodowej w zakresie roszczenia o nakazanie wykupu nieruchomości nie stanowiło akcji zaczepnej i nie przerwało biegu zasiedzenia.

Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną wniesioną przez właścicielkę nieruchomości między innymi z uwagi na wadliwą ocenę skutków prawnych wystąpienia z wnioskiem o zawarcie ugody w przedmiocie wykupu nieruchomości zajętej na potrzeby budynków kompleksu leczniczego.

W ocenie Sądu Najwyższego nie są już aktualne poglądy, które przerwanie biegu zasiedzenia ograniczały wyłącznie do czynności zmierzających do pozbawienia posiadania nieruchomości przez nieuprawnionego posiadacza i fizycznego odzyskania nieruchomości.

Sąd przypomniał, iż w uchwale wydanej w sprawie III CZP 124/10 przypisano skutek przerywający bieg zasiedzenia służebności przesyłu wnioskowi o jej ustanowienie, zatem czynności zmierzającej do usankcjonowania istniejącego na nieruchomości stanu faktycznego, nie zaś do wyzucia z posiadania przedsiębiorcy przesyłowego.

W ocenie Sądu, istotny jest cel zasiedzenia, czyli uporządkowanie długotrwałych stosunków prawnorzeczowych i zmobilizowanie właściciela do zajęcia się przedmiotem swojej własności – dlatego przerywa bieg zasiedzenia czynność zmierzająca do ustalenia prawa własności albo do nowego ukształtowania stosunków pomiędzy właścicielem a posiadaczem. Takie stanowisko zostało przedstawione w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego wydanych na przestrzeni ostatnich kilku lat.

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę nie dostrzegł podstaw dla odmiennej oceny czynności właściciela nieruchomości występującego z roszczeniem o wykup nieruchomości. Takie żądanie pośrednio zawiera w sobie bowiem żądanie ustalenia, że występujący z roszczeniem jest właścicielem nieruchomości, który zmierza do odmiennego ukształtowania stanu prawnego nieruchomości zabudowanej obiektami należącymi do innej osoby.

W powyższym zakresie jako nieistotną Sąd ocenił okoliczność, iż właścicielka wystąpiła z wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej, a nie z powództwem, albowiem w piśmiennictwie i orzecznictwie dominuje stanowisko utożsamiające zasadniczo skutki złożenia przedmiotowego wniosku i wytoczenia powództwa. Istotnym argumentem wspierającym ten pogląd, jest także przerwanie biegu zasiedzenia na skutek wszczęcia mediacji, wykazującej istotne podobieństwo do postepowania pojednawczego.

Przedstawione stanowisko Sądu Najwyższego jest trafne i rzeczywiście zgodne z dominującym poglądem o przerwaniu biegu zasiedzenia na skutek złożenia wniosku o zawezwanie do próby ugodowej. W powyższym zakresie trzeba poczynić jedno zastrzeżenie – jeżeli wniosek w sposób oczywisty nie zmierza do zawarcia ugody (np. jest to drugi wniosek w tym samym przedmiocie), przerwanie biegu zasiedzenia albo przedawnienia roszczenia nie nastąpi.

W listopadzie ubiegłego roku, informowałem w blogu o pytaniach prawnych, które wpłynęły do Sądu Najwyższego dotyczących zasiedzenia służebności na nieruchomościach, które były własnością Skarbu Państwa na przełomie lat 1990 i 1991, czyli w okresie uwłaszczenia przedsiębiorstw państwowych.

Szczegóły możecie znaleźć w tym wpisie.

To bardzo ważne kwestie dla praktyki sądów powszechnych, rozpatrują one bowiem tysiące spraw dotyczących takich właśnie nieruchomości, na których kwestia zasiedzenia służebności nie była jednoznacznie wyjaśniona.

Kluczowe znacznie ma ocena charakteru posiadania, a precyzyjniej ocena, czy rozpoczynało się w dobrej, czy złej wierze.

W roku 2018 Sąd Najwyższy odnosił się kilkukrotnie do tej kwestii, zasadniczo jednolicie opowiadając się za rozpoczęciem posiadania w dobrej wierze, jednak orzeczenia wydawał w sprawach zainicjowanych skargami kasacyjnymi.

Kilka dni temu wydał uchwałę, zatem orzeczenie o zasadniczo większym ciężarze gatunkowym, szczególnie w zakresie kształtowania orzecznictwa sądów powszechnych.

Sąd Najwyższy stwierdził co następuje:

Przedsiębiorstwo państwowe, które nabyło z mocy prawa – na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. 1991 r., Nr 2, poz. 6) – własność urządzeń przesyłowych, posadowionych na 2 nieruchomości Skarbu Państwa, może być uznane za posiadacza w dobrej wierze służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu.

Z uwagi na użyte sformułowanie “może być uznane”, ostatecznie praktyczne znaczenie uchwały będzie możliwe do analizy po opublikowaniu uzasadnienia. Patrząc jednak na całokształt orzecznictwa Sądu Najwyższego z ostatniego roku, na pytanie postawione w tytule wpisu trzeba udzielić odpowiedzi twierdzącej.