Pas służebności przesyłu dla gazociągów wybudowanych przed 12 grudnia 2001 r.

Uprzedzam z góry, że dziś będzie dłuższy wpis (jak na bloga), zatem proponuję zaparzyć kawę, albo herbatę i wygodnie rozsiąść się w fotelu. Temat jest ważny, a można nawet zaryzykować tezę, że jest to temat kluczowy dla większości sporów przesyłowych –  jaki powinien być zakres pasa służebności przesyłu.

Oczywiście istotność problemu ma swoje źródło nie tyle w jego złożoności prawnej, lecz przede wszystkim wynika z bezpośredniego wpływu na wysokość wynagrodzenia za obciążenie nieruchomości ograniczonym prawem rzeczowym (różnice potrafią być kilkukrotne).

Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej otrzymał do rozstrzygnięcia apelację, która dotyczyła ustanowienia służebności przesyłu na potrzeby gazociągu wybudowanego przed 2001 r. i powziął wątpliwości, które skłoniły go do zwrócenia się z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego.

Sąd Okręgowy sformułował trzy pytania:

1. czy służebność przesyłu dla gazociągu wybudowanego przed dniem 12 grudnia 2001r. obejmuje obszar strefy kontrolowanej określonej w § 10 w zw. z § 110 i w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U.2013.640),

a w razie pozytywnej odpowiedzi na pytanie 1.:

2. czy służebność przesyłu dla gazociągu może obciążać nieruchomość, na której nie znajduje się urządzenie przesyłowe, ale która jest objęta obszarem strefy kontrolowanej określonej w § 10 w zw. z § 110 i w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U.2013.640),

 a w razie negatywnej odpowiedzi na pytanie 1,

3. czy wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu dla gazociągu wybudowanego przed dniem 12 grudnia 2001r. obejmuje również wynagrodzenie za istnienie obciążenia nieruchomości wynikającego ze strefy kontrolowanej określonej w § 10 w zw. z § 110 i w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U.2013.640) poza pasem służebności przesyłu, a jeśli tak, to czy takie wynagrodzenie dotyczy również, należącej do tego samego właściciela, nieruchomości, na której nie znajduje się urządzenie przesyłowe.

Wyprzedzając dalsze uwagi – uzyskał odpowiedź tylko na pierwsze z nich. Zanim jednak przejdę do stanowiska Sądu Najwyższego chciałbym Was zachęcić do zapoznania się z uzasadnieniem pytania prawnego przygotowanym przez Sąd Okręgowy. Muszę powiedzieć, że warto się je przeczytać, bo sędziowie naprawdę postarali się o przedstawienie problemu w sposób rzetelny i pogłębiony.

Sąd Okręgowy rozpoczął od ciekawego wątku możliwości odmowy zastosowania przez sąd w konkretnej sprawie przepisów aktu niższego rangą od ustawy – w tym przypadku rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie.

Podkreślił, iż sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom i są uprawnieni – w przypadku stwierdzenia przekroczenia granic ustawowego upoważnienia – do odmowy zastosowania przepisów rozporządzenia w danej sprawie.

Taką możliwość Sąd Okręgowy rozważał w stosunku do rozporządzenia z 26 kwietnia 2013 r. wskazując na wątpliwości odnośnie do przekroczenia delegacji ustawowej (art. 7 ust. 2 pkt. 2 Prawa budowlanego).

Sąd powołał się także na przepis art. 64 ust. 3 Ustawy Zasadniczej, zgodnie z którym własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Wywiódł z tego przepisu, że nie powinno się wprowadzać przepisów ograniczających własność w formie rozporządzenia, które ma regulować warunki techniczne obiektów budowlanych. Takie ograniczenie własności, w ocenie Sądu Okręgowego, może być uznane za dokonane bez upoważnienia ustawowego, szczególnie dla gazociągów wybudowanych przed 12 grudnia 2001 r.

Ostatecznie Sąd Okręgowy stwierdził jednak, że upoważnienie ustawowe dla wydania przepisów ograniczających własność istnieje, a jest zawarte w przepisie art. 5 Prawa budowlanego. Powołał się przy tym na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, który zajmował się podobnymi ograniczeniami własności wprowadzonymi przez rozporządzenie wykonawcze dotyczące obiektów budowlanych (wyroki w sprawach P 14/01, P 11/01, P 9/98).

Jeżeli chodzi o rozporządzenie z 26 kwietnia 2013 r. uważam, że wątpliwości Sądu Okręgowego są zasadne i jestem przekonany, że zostało wydane z przekroczeniem delegacji ustawowej, a po wtóre w zakresie gazociągów wybudowanych przed 12 grudnia 2001 r. naruszono zakaz nie działania prawa wstecz.

Rozporządzenie z 26 kwietnia 2013 r. zostało wydane w celu regulacji etapu projektowania i budowy urządzeń, a nie etapu użytkowania już wybudowanych obiektów. Wynika to wyraźnie z podstawy ustawowej dla wydania rozporządzenia – art. 7 ust. 2 pkt 2, który odsyła do art. 7 ust. 1 pkt 1 (projektowania i budowa), a nie do punktu 2 (etap użytkowania).

Strefa kontrolowana, zgodnie z jej definicją (§ 10) jest wyznaczana na okres użytkowania gazociągu – nie ma zatem i w tym aspekcie wątpliwości, że chodzi o innych okres czasu niż projektowanie i budowa.

Sąd Okręgowy upatruje podstawy ograniczenia własności w art. 5 Prawa budowlanego, ale on nie ma w tym zakresie zastosowania do etapu użytkowania wybudowanych już obiektów (art. 7 odsyła do niego tylko w części), zatem ograniczenia własności dla urządzeń już wybudowanych nie mają oparcia w tym przepisie ustawy.

Praktycznie rzecz ujmując, adresatem rozporządzenia powinien być wyłącznie przedsiębiorca przesyłowy, który ma za zadanie wybudować urządzenie z zachowaniem przewidzianych prawem odległości od istniejących obiektów.

Takie rozwiązanie przyjęte było przed 12 grudnia 2001 r., kiedy była mowa o odległościach podstawowych. Wprowadzenie stref kontrolowanych w obecnym kształcie, nie miało odpowiedniej podstawy ustawowej. Widać to wyraźnie również przy lekturze § 1 rozporządzenia, który wyraźnie stanowi, że jego przepisy stosuje się przy projektowaniu, budowie i przebudowie sieci gazowych.

Dodatkowo mocą § 110 rozporządzenia przewidziano stosowanie przepisów tego aktu do gazociągów wybudowanych przed dniem jego wejścia w życie (skutek retroaktywny).

Generalną zasadą jest, że stany faktyczne, powstałe lub zrealizowane w okresie obowiązywania norm dotychczasowego prawa, powinny podlegać co do zasady jego dalszej ocenie, chyba, że prawodawca wskaże dostatecznie przekonywujące argumenty, które uzasadniają wprowadzenie natychmiastowego lub wstecznego działania nowego prawa. Odstępstwo od zasady stosowania dotychczasowego prawa musi jednak wynikać z ustawy, a nie z rozporządzenia.

Uważam zatem, że Sąd Okręgowy słusznie dostrzegł wadliwość przepisów rozporządzenia, zostało bowiem wydane z przekroczeniem upoważnienia, zatem ogranicza własność bez podstawy ustawowej, dodatkowo narusza zasadę niedziałania prawa wstecz.

Przechodząc do pytania prawnego.

Sąd Okręgowy zaprezentował własne stanowisko – zgodnie z nim pas służebności przesyłu dla gazociągów wybudowanych przed 12 grudnia 2001 r. nie obejmuje strefy kontrolowanej, jednak istnienie owej strefy może wpływać na wysokość wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu.

Sąd rozważał dotychczasowe orzecznictwo i wskazał przede wszystkim na wyrok Sądu Najwyższego wydany w sprawie II CSK 69/13, w którego uzasadnieniu podniesiono, że skoro ustanowienie strefy ochronnej jest konsekwencją wybudowania gazociągu, to służebność swoim zakresem powinna obejmować także tę strefę. Sąd Najwyższy wskazał dalej, że strefa kontrolowana jest ustanawiana mocą przepisów administracyjnych, jednak aktualizują się one w stosunku do konkretnej nieruchomości z chwilą wybudowania gazociągu.

Odnośnie do orzecznictwa sądów powszechnych, Sąd Okręgowy ocenił je jako niejednolite, a to na podstawie analizy orzeczeń dostępnych na portalu www.orzeczenia.ms.gov.pl.

Dla uzasadnienia stanowiska negatywnego, opartego na założeniu, że strefa kontrolowana nie jest tożsama z pasem służebności przesyłu, Sąd Okręgowy przytoczył kilka argumentów:

• odmienne są sfery regulacji cywilnoprawnej służebności przesyłu i administracyjnoprawnej strefy kontrolowanej,
• ograniczenia wynikające z norm prawa administracyjnego kształtują zakres prawa własności zgodnie z art. 140 K.c.,
• strefa kontrolowana nie jest niezbędna dla korzystania z gazociągu, o którym mowa w art.305(1) K.c.,
• ograniczenia wynikające ze strefy kontrolowanej istnieją niezależnie od ustanowienia służebności przesyłu.

Negatywne stanowisko Sądu Okręgowego w zakresie pytania pierwszego spowodowała konieczność odpowiedzi na pytanie nr 3.

Sąd Okręgowy wskazał na ogólną regułę wypracowaną w orzecznictwie, zgodnie z którą wynagrodzenie za ustanowienie służebności przesyłu powinno rekompensować wszelki uszczerbek powstały na skutek wybudowania i eksploatacji urządzenia.

W ocenie Sądu, przyjęcie wąskiego pasa służebności nie wyklucza możliwości uwzględnienia, przy określaniu wartości służebności przesyłu, ograniczeń jakich doznaje właściciel nieruchomości z uwagi na istnienie urządzenia. Wskazał, iż nie można zaakceptować sytuacji, w której istnienie strefy kontrolowanej nie byłoby połączone z żadnym obowiązkiem odszkodowawczym (a takiego nie przewiduje rozporządzenie z 26 kwietnia 2013 r.). Sąd Okręgowy podkreślił jednak, iż uwzględnienie w ramach wynagrodzenia ograniczeń wynikających z istnienia strefy kontrolowanej mogłoby się odnosić do elementu odszkodowawczego, a nie do wynagrodzenia za współkorzystanie z nieruchomości.

Sąd Najwyższy w piątek 11 grudnia 2015 r. podjął następującą uchwałę:

„Obszar strefy kontrolowanej określonej w § 10 w związku z § 110 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 26 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać sieci gazowe i ich usytuowanie (Dz.U. 2013, poz. 640) oraz w załączniku nr 2 do tego rozporządzenia, nie pokrywa się z zakresem obciążenia nieruchomości służebnością przesyłu (art. 305¹ k.c.) ustanowioną dla gazociągu wybudowanego przed dniem 12 grudnia 2001 r.”

Sąd Najwyższy odmówił odpowiedzi na dalsze dwa pytania.