Zła wiara pomimo budowy na gruncie państwowym

Dla każdego coś miłego – tak można określić orzecznictwo Sądu Najwyższego odnośnie możliwości rozpoczęcia posiadania służebności w dobrej wierze w przypadku budowy urządzeń na gruncie państwowym. W niedawno omawianym przeze mnie orzeczeniu Sąd przyjął, jak się wydaje dobrą wiarę, jednak w sprawie V CSK 440/12 orzekł zgoła odmiennie nawiązując do wcześniejszej linii orzeczniczej.

Sprawa dotyczyła wniosku przedsiębiorcy wodociągowo-kanalizacyjnego o zasiedzenie służebności przesyłu na nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste. Przedsiębiorca zamierzał uzyskać stwierdzenie zasiedzenia w dobrej wierze, jako początek jego okresu wskazał 27 maja 1990 r., czyli datą skomunalizowania majątku, który pozostawał w jego zarządzie.

Użytkownik wieczysty zarzucił złą wiarę, jak też powołał się na nieudowodnienie wykonywania uprawnień składających się na treść służebności, która miała zostać nabyta przez zasiedzenie.

Sąd Rejonowy oddalił wniosek. Ustalił, że urządzenia zostały oddane do eksploatacji w 1975 r., jednak nieruchomość obciążona była wówczas własnością Skarbu Państwa, zatem nie mógł się rozpocząć bieg zasiedzenia służebności. Nieruchomość zmieniła właściciela na gminę 27 maja 1990 r., ta zaś oddała ją w użytkowanie wieczyste 10 listopada 1994 r. Wnioskodawca był przedsiębiorstwem państwowym, którego majątek stał się z mocy prawa własnością gminy 27 maja 1990 r., następnie gmina wniosła go 30 czerwca 1992 r. do nowo utworzonej spółki akcyjnej.

Sąd Rejonowy uznał, iż posiadanie służebności, która miała zostać nabyta przez zasiedzenie na użytkowaniu wieczystym, mogło się rozpocząć dopiero z chwilą ustanowienia tego prawa. Z uwagi na możliwość ustalenia, iż takie prawo obciąża nieruchomość, jak też komu przysługuje, przyjęto złą wiarę.

Sąd Okręgowy podzielił opinię sądu rejonowego, zasadnie korygując datę powstania użytkowania wieczystego, która powiązana jest z datą wpisu prawa do księgi wieczystej, poparł przy tym tezę, iż nie można zaliczać okresów wcześniejszych niż ustanowienie użytkowania wieczystego, skoro na tym prawie ma nastąpić zasiedzenie.

SO zwrócił ponadto uwagę, że w okresie od 27 maja 1990 r. do 30 czerwca 1992 r. czyli do daty utworzenia nowej spółki zarówno sporna działka jak i znajdujące się na niej urządzenia przesyłowe były własnością gminy, zatem służebność nie mogła istnieć. Odnośnie dobrej wiary SO podniósł, iż nie takie przekonanie nie mogło powstać u wnioskującej spółki, nie miała bowiem ani zgody właściciela, ani orzeczenia sądu czy też decyzji administracyjnej.

Sądy powszechne obu instancji skupiły się wyłącznie na okresie po ustanowieniu użytkowania wieczystego, pomijając okres pomiędzy założeniem nowej spółki w oparciu o skomunalizowany majątek a powstaniem użytkowania wieczystego.

Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną przedsiębiorcy.

W pierwszej kolejności podkreślił, iż zasiedzenie służebności przesyłu (gruntowej o tej treści) następuje w stosunku do nieruchomości jako rzeczy, a nie prawa do niej. Innymi słowy w przypadku oddania nieruchomości w użytkowanie wieczyste, nabyta przez zasiedzenie służebność będzie obciążała nieruchomość, a nie prawo użytkowania wieczystego. Powyższe odnosi się także do przypadków, gdy przez cały okres zasiedzenia istniało prawo użytkowania wieczystego.

Ten sposób wykładni wydaje się być prawidłowy i jest podzielany w orzecznictwie sądów powszechnych. Zasadnie zwraca się uwagę, iż oddanie nieruchomości w użytkowanie wieczyste nie odbiera jej właścicielowi prawa do wystąpienia z roszczeniami, które przerwą bieg zasiedzenia, przy czym legitymację czynną w takich sprawach ma również użytkownik wieczysty.

Drugą konsekwencją zasady, iż zasiedzenie dotyczy nieruchomości jako rzeczy, a nie prawa do niej jest niedopuszczalność zaliczenia do okresu zasiedzenia czasu posiadania służebności na nieruchomościach oddanych w użytkowanie wieczyste przed 1 lutego 1989 r. W przypadku takich nieruchomości własność przed wskazaną datą przysługiwała Skarbowi Państwa, a fakt oddania ich w użytkowanie wieczyste osobom prywatnym nie uchylał zasady, iż nie można posiadać służebności na swoim gruncie.

Tak orzekł w tej sprawie Sąd Najwyższy sprzeciwiając się możliwości doliczenia okresu sprzed 1 lutego 1989 r. Odnośnie możliwości rozpoczęcia posiadania przez przedsiębiorstwo państwowe Sąd wskazał na datę uwłaszczenia przedsiębiorstw na mieniu pozostającym w ich zarządzie, co następowało z dniem 5 grudnia 1990 r., chyba że wcześniej zostały one skomunalizowane.

Majątek przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego w omawianej sprawie został właśnie skomunalizowany z dniem 27 maja 1990 r., co jednak ważne gmina stała się nie tylko właścicielem składników przedsiębiorstwa (odtąd komunalnego), ale i nieruchomości obciążonej, którą w 1994 r. oddała w użytkowanie wieczyste.

Od 27 maja 1990 r. przedsiębiorstwo komunalne mogło posiadać służebność na gruntach innych osób we własnym imieniu i na własną rzecz. Sąd Najwyższy nie odpowiada na pytanie, czy w okresie, kiedy gminie przysługiwała własność urządzeń i nieruchomości wchodzących w skład przedsiębiorstwa (zatem nieruchomości władnącej), jak i nieruchomości obciążonej mógł biec okres zasiedzenia.

W mojej ocenie na to pytanie należy odpowiedzieć negatywnie. W analogiczny sposób Sąd Najwyższy rozstrzyga możliwość posiadania przez przedsiębiorstwo państwowe służebności na gruncie państwowym w okresie pomiędzy 1 lutego 1989 r. a uwłaszczeniem, które najczęściej następowało 5 grudnia 1990 r.

Odnosząc się do kluczowej kwestii dobrej albo złej wiary posiadacza Sąd Najwyższy wskazał, że konieczne jest przyjęcie złej wiary gdyż przedsiębiorca nie legitymował się jakimkolwiek tytułem, na podstawie którego mógł korzystać z nieruchomości gminy. Powołał też wcześniejsze orzeczenia, zgodnie z którymi nieuregulowanie, po zmianach własnościowych, kwestii korzystania ze spornych gruntów, oznacza brak tytułu prawnego, albowiem przedsiębiorca powinien powziąć wątpliwości odnośnie do tego, czy przysługuje prawo do korzystania z rzeczy w dotychczasowym zakresie.

Wszystkie orzeczenia, które powołał Sąd Najwyższy dla uzasadnienia złej wiary dotyczyły sporów o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości Lasów Państwowych. Ich sens chyba najlepiej oddaje cytat z wyroku wydanego w sprawie II CSK 439/09:

„Nawet gdyby przyjąć, że przeświadczenie o przysługiwaniu tytułu prawnego usprawiedliwiała obowiązująca wówczas zasada jednolitej własności państwowej i fakt, że w okresie budowy linii energetycznych zarówno przedmiotowe nieruchomości jak i przedsiębiorstwo energetyczne stanowiły własność Skarbu Państwa, to nie oznacza to, że przymiot dobrej wiary istniał także po uchyleniu art. 128 KC. W orzecznictwie wskazuje się, że nieuregulowanie, po zmianach w stosunkach własnościowych, kwestii korzystania ze spornych gruntów, oznacza brak tytułu prawnego (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z 3 kwietnia 2009 r., II CSK 400/08, z 24 lipca 2009 r., II CSK 121/09, z 20 sierpnia 2009 r., II CSK166/09). Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela to stanowisko. Pozwana bowiem, nie dysponując tytułem upoważniającym jej poprzednika prawnego do korzystania w zakresie służebności z nieruchomości skarżącego, powinna kwestię tę uregulować. Brak własnego tytułu oraz tytułu uprawniającego do korzystania z tych gruntów przez poprzednika prawnego wyłącza dobrą wiarę, skoro powinien wzbudzić poważne wątpliwości odnośnie do tego, czy posiadaczowi przysługuje prawo do korzystania z rzeczy w dotychczasowym zakresie.”

Ten pogląd bazuje na założeniu, iż co prawda w chwili budowy była dobra wiara, skoro Skarb Państwa budował na własnym gruncie, jednak wiarę złą albo dobrą musimy oceniać na moment rozpoczęcia posiadania, co następowało później, z reguły z chwilą uwłaszczenia przedsiębiorcy albo przeniesienia na niego skomunalizowanego wcześniej mienia przez gminę.

Na koniec muszę wskazać, że Sąd Najwyższy (niestety) powtórzył pogląd wyrażony w postanowieniu wydanym w sprawie V CSK 321/12, iż objęcie w posiadanie służebności gruntowej następuje najczęściej w chwili wejścia na cudzy grunt w celu budowy trwałego i widocznego urządzenia. W mojej ocenie, co pisałem już wcześnie, ten sposób wykładni idealnie określił Sąd Rejonowy w Grudziądzu w pytaniu prawnym do TK jako wykładnia antycypacyjna. Przepraszam za określenie, ale to nieco bezrefleksyjne przenoszenie zasad rządzących służebnością przesyłu na zdarzenia z przeszłości, ponadto pogląd wprost sprzeczny z art. 292 K.c.